Τα fanzines στην ΕΣΣΔ

Όταν γίνεται κάποια αναφορά στην ιστορία των fanzine συνηθίζουμε να κοιτάμε προς τη δύση – τους οπαδούς λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας (εφτιαξαν τα πρώτα ζιν στα τέλη της δεκαετίας του 1920, ενώ ένας από αυτούς, ο Russ Chauvenet, επινόησε τον συγκεκριμένο όρο το 1940) ή τα πιο πολιτικοποιημένα ευρωπαίκα ζιν τα οποία φέρεται να ξεπήδησαν μέσα από κινήματα του ’68. Παρόμοια κινητικότητα, αν και για διαφορετικούς λόγους, υπήρχε φυσικά και στο ανατολικό μπλοκ, και πιο συγκεκριμένα, στην καρδιά της ΕΣΣΔ, τη Μόσχα. Παρά το ιδιαίτερο του τίτλου αυτού του άρθρου, στο συγκεκριμένο δεν μιλάμε για οπαδιλίκη, αλλά για αυτοεκδόσεις, οι οποίες όπως και θα διαβάσετε, πληρώνωνταν πολύ ακριβά.

Μετά το θάνατο του Στάλιν το 1953 ρωγμές ελευθερίας εμφανίζονται στη σοβιετική ένωση. Μια από αυτές είναι και οι ημι-παράνομες ομάδες ποιητών που εμφανίζονται κυρίως στη Μόσχα. Στο “πάρκο κουλτούρας και αναψυχής”, κάτω από το άγαλμα του Μαγιακόφσκη, συγκεντρώνονται και διαβάζουν ο ένας στον άλλο τα ποιήματά τους. Το επόμενο βήμα τους θέτει οριστικά στην παρανομία: αποφασίζουν να εκδώσουν τα ποιήματά τους. Είναι η γέννηση των παράνομων εκδόσεων, των samizdat.

Samizdat στην κυριολεξία σημαίνει “αυτό-έκδοση”, σε αντιπαράθεση με το gosizdat -κρατική έκδοση. Τα πρώτα περιοδικά που εμφανίζονται είναι τα Φύλλο Συκής, Μπλε Μπουτόν και Αίρεση. Ωστόσο, η έκδοση που γνωρίζει μεγαλύτερη κυκλοφορία και τραβάει την προσοχή -τόσο των αναγνωστών, όσο και των αρχών- είναι το Sintaksis (αλλιώς Syntaxis -κυκλοφόρησε 3 τεύχη, Δεκ 1959 – Απρ 1960) του Alexander Ginzburg, όπου δημοσιεύονται για πρώτη φορά ποιήματα του μετέπειτα νομπελίστα Iosif Brodsky. Ο Brodsky καταδικάζεται σε 5 χρόνια καταναγκαστικά έργα για “παρασιτισμό”. “Ποιός αποφάσισε ότι είσαι ποιητής; Ποιός σου αναγνώρισε αυτή την ιδιότητα; Έχεις σπουδάσει ποίηση σε κάποιο ινστιτούτο;” ήταν τα αμείλικτα ερωτήματα του προέδρου του δικαστηρίου.

Το 1961 ο Yuri Galanskov εκδίδει το πρώτο τεύχος του περιοδικού Feniks (Φοίνικας). Συμμετέχουν με κείμενά τους οι Natalya Gorbanevskaya, Ivan Kharabarov, αλλά και ο Boris Pasternak. Μετά την κυκλοφορία του περιοδικού, ο Galanskov συλλαμβάνεται και οδηγείται σε ψυχιατρικό άσυλο για “θεραπεία”. Κατά τη διάρκεια του “σωφρονισμού” του, κυκλοφορεί άλλη μια samizdat έκδοση, το Sfinksy (Σφίγγες, κυκλοφόρησε ένα τεύχος τον Ιούλιο του 1965). Το 1964 συλλαμβάνονται για samizdat λογοτεχνία οι Yuli Daniel και Andrei Sinyavsky. Ειδικα η περίπτωση Sinyavsky σηκώνει θύελλα αντιδράσεων, επειδή επρόκειτο για διακεκριμένο κριτικό λογοτεχνίας στο σοβιετικό τύπο. Σύσσωμη η λογοτεχνική κλίκα ζητά την παραδειγματική τιμωρία του Sinyavsky που είχε το “θράσσος” να γράψει στα samizdat κείμενά του (με ψευδώνυμο, φυσικά) πως “οι μόνοι συγγραφείς άξιοι να διαβαστούν είναι οι “πνευματικά διαταραγμένοι” και τα “παράσιτα” της παράνομης λογοτεχνίας”.

O Yuri Galanskov, που είχε στο μεταξύ βγει από το ψυχιατρείο, παρακολούθησε μαζί με τον Alexander Ginzburg τη δίκη και μαζί κατέγραψαν όλα όσα ειπώθηκαν στο Λευκό Βιβλίο (Οκτ 1966), που φυγαδεύτηκε και εκδόθηκε στη Δύση. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, ο Galanskov είχε το “θράσσος” να εκδώσει και δεύτερο τεύχος του Φοίνικα ως Feniks-66!

Το Γενάρη του 1967 ο Galanskov συνελήφθη και καταδικάστηκε σε επτά χρόνια καταναγκαστικά έργα. Το ’68 συμμετείχε στις κινητοποιήσεις των κρατουμένων για τις συνθήκες ζωής στις φυλακές, ενώ κατάφερε να φυγαδεύσει ένα κείμενο του, το οποίο απευθυνόταν στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης.

Ο Galanskov υπέφερε από έλκος και το 1972 η διοίκηση του στρατόπεδου καταναγκαστικών έργων αποφάσισε πως έπρεπε να εγχειριστεί (αν και στο στρατόπεδο δεν υπήρχε χειρουργός). Ο Galanskov ζήτησε να μην εγχειριστεί, εκτός αν τον μετέφεραν σε στρατιωτικό ή πολιτικό νονοκομείο. Ένας συγκρατούμενος, πρώην στρατιωτικός γιατρός πραγματοποίησε την εγχείριση. Δύο εβδομάδες αργότερα ο Galanskov πέθανε από τις επιπλοκές. Ήταν 4 Νοέμβρη 1972. Ήταν 33 χρονών…

“TIK” -από το 3ο τεύχος του Facta Non Verba (+ κάποιες διορθώσεις).