fanzines: ο θαυμαστός κόσμος των ερασιτεχνικών εκδόσεων

Το παρακάτω άρθρο είναι γραμμένο από τον Γιάννη Τσάκωνα και δημοσιεύτηκε στο Ηυφέν: βήμα για την τυπογραφία το Χειμώνα του 2003. H επιλογή των εικόνων που συνοδεύουν του άρθρου έχει γίνει από εμένα. Καλή ανάγνωση!

fanzines: ο θαυμαστός κόσμος των ερασιτεχνικών εκδόσεων
Γιάννης Τσάκωνας

Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να παρουσιάσει περιληπτικά το χώρο των ερασιτεχνικών εκδοτικών προσπαθειών, των fanzines, των εντύπων εκείνων που δημιουργούνται από οπαδούς και απευθύνονται σε οπαδούς. Είναι τα έντυπα αυτά που αποτέλεσαν και αποτελούν ακόμη την καταγραφή της καινοτομίας, πριν αυτή γίνει καθεστώς, το εκθετήριο βήμα δημιουργικών απόψεων και θέσεων, τον χώρο στέγασης εκφράσεων που δύσκολα θα έβρισκαν αλλού χώρο να παρουσιαστούν. Είναι ένα θέμα με το οποίο μπορεί να ασχοληθεί κανείς ποικιλοτρόπως, καθώς η λειτουργία των fanzines μέσα στο χώρο των media, η γλώσσα, οι αισθητικές τους προτάσεις και αναφορές αποτελούν ενδιαφέροντες και αναξιοποίητους χώρους έρευνας.

Ο όρος ερασιτεχνική εκδοτική ίσως είναι ο πλέον αδόκιμος για να περιγράψει την κυκλοφορία ενός fanzine. Ενός περιοδικού, που καλύπτει μεγάλες ή μικρές θεματικές ενότητες κάτω από το πρίσμα του οπαδού, του ερασιτέχνη. Είναι αδόκιμος γιατί ο εκδότης δεν είναι ‘εραστής’ της εκδοτικής, αλλά του θεματικού αντικειμένου που καλύπτει το fanzine.
Τα fanzines καλύπτουν όλο το εύρος των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του χώρου των τεχνών ειδικότερα. Τα ερασιτεχνικά έντυπα, τόσο των επιστημονικών κλάδων, όσο και των άλλων χώρων ψυχαγωγίας και πολιτισμού, όπως ο αθλητισμός, ονοματίζονται με διαφορετικό τρόπο, π.χ. ενημερωτικό δελτίο. Έντυπα που αναφέρονται στη μουσική, τον κινηματογράφο, το θέατρο, το χορό συνοδεύονται από τη λέξη fanzine ή χάριν συντομίας ‘zine. Οι πυρήνες έκδοσης ενός fanzine αποτελούνται από ένα άτομο ή ολιγομελείς ομάδες ατόμων που προφανώς έχουν τα ίδια, κοινά ενδιαφέροντα και κινούνται στον ίδιο χώρο.

Τα fanzines είναι περιοδικά δημοσιεύματα, πράξεις δημοσίευσης, οι οποίες δεν έχουν προκαθορισμένο τέλος. Είναι όμως περιοδικά με ιδιαιτερότητες, που τα καθιστούν δυσπρόσιτα στο ευρύ κοινό και το πλέον ανεπιθύμητο υλικό, το οποίο θα ήθελε μια βιβλιοθήκη να διαχειρίζεται. Το πρόβλημα της μη τακτής έκδοσης είναι το λιγότερο, μπροστά σε μια σωρεία χαρακτηριστικών γνωρισμάτων που οριοθετούν το χώρο αυτών των εκδόσεων.
Είναι λιγοστές οι προσπάθειες αυτού του τύπου, οι οποίες ξεκίνησαν με προσδιορισμένους στόχους, σκοπευμένο κοινό, προγραμματισμένες και οργανωμένες κινήσεις. Είναι ακόμη λιγότερες οι προσπάθειες εκείνες, οι οποίες τήρησαν τον προγραμματισμό τον οποίο είχαν αρχικά σχεδιάσει. Συνήθως η φυσιογνωμία του ‘zine αλλάζει όταν αλλάζει κάτι στην τεχνολογική υποδομή του δημιουργού οργανισμού’, όταν μετατοπιστεί, εκούσια ή ακούσια, το κέντρο του ενδιαφέροντος, όταν διευρυνθεί ή περιοριστεί το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Έτσι πολλές αλλαγές είναι αδικαιολόγητες ή τελείως τυχαίες. Είναι έρμαιο των εξελίξεων ή των διαθέσεων του ‘οργανισμού’, γιατί η εμπειρία η οποία αποκτάται πάνω σε θέματα έκδοσης, δεν είναι σε θέση να ισορροπήσει τον ενθουσιασμό που προκαλεί η έλευση κάτι καινούργιου ή να κατευνάσει τη μονομανή οπτική που επιφέρει η θεματική. Τα fanzines, όπως ειπώθηκε, είναι ένα όχημα διάδοσης ιδεών, αντιλήψεων, πεποιθήσεων ή. στην πιο απλή μορφή τους, παραβολής πληροφοριών. Τον ‘οργανισμό’ ελάχιστα τον απασχολεί η μορφή του οχήματος, όσο και αν συγκινείται από την όλη εκδοτική διαδικασία. Τον ενδιαφέρει να περάσουν οι ιδέες του, να βρεθούν οι αποδέκτες των μηνυμάτων του.

Όμως το μήνυμα δεν βρίσκει μόνο του τον αποδέκτη, αλλά απαιτεί τη μεταφορά του από ένα αποτελεσματικό μέσο. Η μορφή και η αισθητική ενός fanzine είναι ένας πολύπλοκος συνδυασμός παραγόντων, όπως η εν γένει αισθητική, η οποία χαρακτηρίζει τη θεματική, αλλά και τα μέσα έκδοσης τα οποία είναι στη διάθεση των εκδοτών. Οι τρόποι στοιχειοθέτησης εξαρτώνται από αυτές τις συνθήκες και γι’ αυτό κάποια ‘zines είναι σε χειρόγραφη μορφή, άλλα σε γραφομηχανή και άλλα σε επεξεργαστές κειμένου. Οι καθαρά τυπογραφικοί τρόποι στοιχειοθεσίας, όπως η μονοτυπία ή η φωτοστοιχειοθεσία δεν προτιμώνται γιατί, αφενός έχουν αντικατασταθεί από νέες τεχνικές στοιχειοθεσίας, αφετέρου όπου υπάρχουν ως επιλογή ανεβάζουν το κόστος παραγωγής. Ο κάθε τρόπος στοιχειοθέτησης έχει τα δικά του γνωρίσματα και κατά συνέπεια και τα δικά του προβλήματα, όπως π.χ. η δυσκολία διόρθωσης λαθών στη γραφομηχανή ή ακόμη περισσότερο η δυσκολία ανάγνωσης κάποιων κειμένων όταν αυτά είναι σε χειρόγραφη μορφή(1). Πέρα από την πρόχειρη ή πιο επίσημη μορφή που επιλέγει κανείς για να στοιχειοθετήσει το fanzine του, σημειώνεται και η έλλειψη συγκροτημένων ομάδων διόρθωσης.

Όσο περνούσε ο καιρός και τα μέσα επιτραπέζιας εκδοτικής πλήθαιναν και εξαπλωνόταν η χρήση τους (έστω και αν δεν έφταναν σε πλήρη μορφή στα χέρια των εκδοτών των fanzines), τόσο βελτιωνόταν η ποιότητα στην εμφάνιση των fanzines. Αυτό όμως δεν συνέβη δίχως κάποια αρνητική επίπτωση. Δεν ήταν άλλη αϊτό την εξάλειψη των προσωπικών στοιχείων του κάθε fanzine. Το κοινό κουράστηκε να διαβάζει fanzines σε Times New Roman και σε Arial και να βλέπει σελίδες σε δύο στήλες, πλήρους στοίχισης με ένα λογότυπο ή έναν πηχυαίο τίτλο στην αρχή της σελίδας και με μια φωτογραφία ή μια εικόνα στη μέση της σελίδας. Ξαφνικά απωλέσθη κάθε αίσθηση δημιουργίας, παρά το γεγονός ότι τα νέα μέσα άνοιγαν περισσότερες πόρτες έκφρασης. Οι σελιδοποιήσεις γίνονταν σύμφωνα με τις φόρμες των επεξεργαστών κειμένου και όχι σύμφωνα με αυτό που είχαν οι εκδότες στο μυαλό τους.(2)

Η κυριότερη διαδικασία αναπαραγωγής αντιτύπων ήταν και παραμένει η φωτοτύπηση. Πάνω στο πρωτότυπο έντυπο γίνονταν τα αντίτυπα με γρήγορο και φτηνό τρόπο. Όμως η ποιότητα εκτύπωσης δεν διέθετε κάποιες σταθερές και δεν ήταν η ίδια από αντίτυπο σε αντίτυπο, αλλά και από σελίδα σε σελίδα μέσα στο ίδιο αντίτυπο. Οι φωτογραφίες δεν έβγαιναν καλά, τα κείμενα δεν διαβάζονταν και τα γραφικά δεν αναδεικνύονταν. Οι δε συνδυασμοί κειμένου και εικόνας αποτελούσαν συνήθως μια καταστρατήγηση της αναγνωσιμότητας.

Με λίγο καλύτερο προγραμματισμό, με κάποιες διαφημίσεις ή μια μικρή χορηγία, το fanzine μπορούσε να πάει σε ένα τυπογραφείο, να αποκτήσει μια πιο επαγγελματική όψη, βελτιώνοντας έτσι την ποιότητα εκτύπωσής του. Όμως και πάλι, η αρνητική όψη της εξέλιξης ήταν η συρρίκνωση των προσωπικών και ιδιαίτερων στοιχείων του fanzine, αφού οι περισσότεροι προχωρούσαν στην ανάθεση της όλης εργασίας σε ατελιέ γραφικών τεχνών, με μικρή παρεμβατική διάθεση.

Είναι η χρονική περίοδος όπου η κυκλοφορία των fanzines φθίνει (όχι ότι είχαν αγγίξει ποτέ υψηλές πωλήσεις). Οι αιτίες είναι πολλές, με πρώτη αυτή που αναφέρθηκε παραπάνω. Η απάλειψη δηλαδή όλων των ξεχωριστών συστατικών της προσωπικότητας του καθενός ‘zine. Η δεύτερη αφορά το περιεχόμενο τους και την ένταξη των ‘zines στο χώρο των media. Κατέστησαν τη φύση τους πιο εμπορική για χάρη της επιβίωσης και ενσωματώθηκαν στη βιομηχανία παραγωγής πληροφόρησης, διατηρώντας το χρίσμα της ‘cult’ μορφής πληροφόρησης. Κατέστησαν την κυκλοφορία τους υποχείριο των χορηγών και χρηματοδοτών τους, αλλοιώνοντας την ποιότητα των κειμένων τους και της αισθητικής τους προσέγγισης.
Η ευκολία παραγωγής ενός fanzine από τον καθένα είναι από τις κυριότερες αιτίες για την κατακόρυφη πτώση της ποιότητάς τους. Παλαιότερα η ενασχόληση με τα fanzines απαιτούσε πλήρως αφοσιωμένα άτομα, με βαθιά γνώση του αντικειμένου και με διορατικότητα. Η εισβολή ατόμων με οπορτουνιστικές διαθέσεις υπήρξε καίριο πλήγμα για τα fanzines.

Τα fanzines αποτέλεσαν μεγάλα θύματα του ψηφιακού λόγου. Η άνοδος των διαδικτυακών μέσων πληροφόρησης, αλλά και η ευχέρεια ψηφιακής αποτύπωσης των πληροφοριών υπήρξε η θεραπεία όλων των ‘προβλημάτων’ έκδοσης των fanzines και ειδικότερα του κόστους. Μειώνοντας το κόστος σχεδόν στο μηδέν με το να δημιουργήσει ένα δικτυακό τόπο ή να μεταφέρει την ύλη του fanzine σε ένα CD-ROM ο εκδότης επιτύγχανε, ίσως για πρώτη φορά, η όλη παραγωγή να μην είναι ζημιογόνος. Ταυτόχρονα, θέματα διανομής και πληροφόρησης γύρω από την ίδια την έκδοση πέρασαν στα αντίστοιχα κανάλια διάδοσης, αντικαθιστώντας, το ταχυδρομείο, την ανταλλαγή χέρι με χέρι. τα παραδοσιακά flyers και τα αφισάκια.
Τα λιγοστά fanzines που κυκλοφορούν ακόμη σε κάθε χώρο, έχουν μεταλλάξει πλέον τη φύση τους. Μέσα από τις δυσκολίες, οι εκδότες τους έχουν γίνει χαλκέντεροι και βλέπουν το όλο εγχείρημα πολύ πιο επαγγελματικά. Οι αλλαγές δεν περιορίζονται μόνο στη μορφή, αλλά και στη γενικότερη αισθητική τους. Αφορούν κυρίως τον τρόπο λειτουργίας και δόμησής τους και μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως για να επιβιώσουν σε ένα διαρκώς μεταλλασσόμενο κόσμο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας τα fanzines οφείλουν να είναι πρωτότυπα, ευφυή, εναλλακτικά, προκλητικά, ακέραια και ουσιαστικά. Οι λιγοστοί εκδότες που δεν έχουν αλλάξει καθόλου τη στάση τους απέναντι στις όποιες αλλαγές, παραμένουν εκεί για να μας θυμίζουν πως σε αυτό το αδηφάγο περιβάλλον υπάρχει ακόμη χώρος για αθωότητες και ρομαντισμούς.

^1. Θυμάμαι ένα φίλο ‘εκδότη’, που έβγαζε το fanzine του σε γραφομηχανή Απέδιδε την καθυστέρηση της έκδοσής του στη διπλή πληκτρολόγηση των κειμένων με στόχο την καλύτερη και πιο έντονη μελάνωση των εντυπωμένων χαρακτήρων Έτσι, κατά την φωτοτύπηση. αφενός θα παρέμεναν αναγνώσιμα και αφετέρου δεν θα έδειχναν μελανωμένα όπως αν είχαν γίνει με καινούργια μελανοταινία.

^2. Όσο και αν φαίνεται μακρινή η εποχή που οι υπολογιστές δεν είχαν μπει στο σπίτι του καθενός μας, δεν μου είναι δύσκολο να θυμηθώ τον εαυτό μου με έναν χαρτοκόπτη ή ένα ψαλίδι και μια κόλλα να κόβει κείμενα και να τα τοποθετεί σε λευκά φύλλα Α4 μαζί με φωτογραφίες, εικόνες και flyers. Μια cut ‘n’ paste σελιδοποίηση, που είχε αποτέλεσμα να είμαστε υπερήφανοι για κάποιες σελίδες και ντροπιασμένοι για κάποιες άλλες, αφού όλα εξαρτώνταν από την έμπνευση και τη διάθεση της στιγμής.